दर्पणकार : आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर
घरातील वडीलधारी मंडळी रोज सकाळी वर्तमानपत्राची आतुरतेने वाट पाहतात. वर्तमानपत्र वाचल्याशिवाय त्यांची सकाळ सुरूच होत नाही. एखाद्या दिवशी वर्तमानपत्र वाचण्यास मिळाले नाही तर दिवसभर काही तरी हरवल्यासारखे वाटते. मग खरोखरच हे वर्तमानपत्र कुणी आणि केव्हा सुरु केले ? याची माहिती जाणून घेण्यात सुध्दा आपण नक्कीच उत्सुक असाल. बाळ गंगाधर शास्त्री जांभेकर अर्थात आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांना मराठी वृत्तपत्राचे जनक असे म्हणतात. त्यांचा जन्म दिनांक 06 जानेवारी 1812 रोजी कोकणातील राजापूर तालुक्यातील पोंभुर्ले या गावी गरीब ब्राम्हण घरात झाला. लहानपणापासूनच ते अतिशय हुशार, चुणचुणीत व कुशाग्र बुध्दीमत्तेचे होते म्हणूनच त्यांनी अगदी लहान वयातच अनेक विषयातील शिष्यवृत्ती मिळविली आणि संशोधन सुध्दा केले. त्यांना माहित होते की, ब्रिटीशांना भारतातून हाकालायचे असेल तर लोकांना जागरूक करणे अत्यंत गरजेचे आहे आणि त्यासाठी वर्तमानपत्र हे माध्यम सर्वात चांगले आहे. म्हणून त्यांनी गोविंद कुंटे व भाऊ महाजन यांच्या सहकार्याने वयाच्या विसाव्या वर्षी म्हणजे दिनांक ०७ जानेवारी 1832 रोजी 'दर्पण' नावाचे वर्तमानपत्र प्रकाशन करण्यास सुरुवात केली. दर्पण म्हणजे आपले प्रतिबिंब हुबेहुब दाखविणारे एक साधन त्यास आपण आरसा म्हणतो. म्हणून दर्पण हे त्याकाळातील समाजासाठी अरश्यासारखे काम केले. ज्या काळात छपाई यंत्रणा, मुद्रण व्यवस्था विकसीत झालेली नव्हती, त्या काळात त्यांनी वर्तमानपत्र प्रकाशन करण्याचे धाडस दाखविले. म्हणूनच त्यांचे कार्य अविस्मरणीय असे आहे. अगदी सुरुवातीच्या काळात दर्पण वर्तमानपत्र हे भारतीय लोकांसाठी एका बाजु‌ला मराठी व ब्रिटीशांसाठी दुसऱ्या बाजू‌ला इंग्रजी अश्या दोन्ही भाषेत प्रकाशन करण्यात येत होती व त्या वर्तमानपत्राची किंमत एक रुपाया ठेवण्यात आले होते. जवळपास साडे आठ वर्षे चाललेल्या या वर्तमानपत्रातून आचार्य जांभेकर यांनी इंग्रज लोकांचे छळ, गुलामगिरी याविरुध्द लोकांना जागे केले, अशिक्षित लोकांमध्ये जागृती निर्माण केली, विधवा पुनर्विवाह साठी उत्तेजन दिले त्याबाबत जनप्रबोधन ही केले. आज आपण प्रसिध्दी माध्यमांना लोकशाहीचा चौथा स्तंभ मानतो. त्या प्रसिध्दी माध्यमात मुद्रित वर्तमानपत्राचे स्थान अग्रगण्य असे आहे. दृक किंवा श्राव्य प्रसिध्दी माध्यमांपेक्षा मुद्रित माध्यमांकडे लोकांचा कल सर्वात जास्त असतो आणि हे अगदी स्वस्तात सहज उपलब्ध होणारे असते.
आज वर्तमानपत्राची संख्या भरमसाठ वाढलेली आहे. गल्लीपासून दिल्ली पर्यंत अनेक प्रकारचे विविध भाषेतील वर्तमानपत्र आज आपणास वाचायला व बघायला मिळतात. वर्तमानपत्र चालविणे हे वाटते तेवढे सोपे काम नाही. वर्तमानपत्राचा जमाखर्चाचा ताळेबंद न जुळल्यामुळे दरवर्षी अनेक वर्तमानपत्र काळाच्या पडद्याआड गेलेले आहेत. तर वाढत्या महागाईच्या काळात सुध्दा काही वर्तमानपत्र आजही तग धरून आहेत. जोपर्यंत वर्तमानपत्र राहतील तर तोपर्यंत आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांचे नाव कुणीही विसरणार नाहीत.
आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांचे मराठी, संस्कृत, इंग्रजी व हिंदी या भाषेवर तर प्रभुत्व होतेच शिवाय गुजराती, बंगाली, फ्रेंच, ग्रीक, लॅटीन इत्यादी भाषा सुध्दा अवगत होत्या. म्हणूनच ते उत्तम भाषांतरकार म्हणून प्रसिध्द होते. त्यांनी लिहिलेली नीतीकथा हे पुस्तक सुध्दा खुप प्रसिद्ध झाले. हिंदी विषयाचे ते पहिले प्राध्यापक होते म्हणूनच त्यांना आचार्य ही उपाधी मिळाली. सन 1845 मध्ये त्यांनी ज्ञानेश्वरी या ग्रंथाचे सर्वप्रथम प्रकाशन केले. वर्तमानपत्र क्षेत्रातील मंडळी आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांच्या कार्याचे स्मरण सदोदित मनात रहावे यासाठी त्यांचा जन्मदिवस दर्पण दिन तसेच पत्रकार दिन म्हणून साजरे करतात. आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर हे अल्पायुषी होते. कारण वयाच्या 34 व्या वर्षी म्हणजे 18 मे 1846 रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. त्यांच्या पावन स्मृतीस कोटी कोटी प्रणाम. आणि संपादक व या क्षेत्रातील पत्रकार, बातमीदार सर्वांना दर्पण दिन व पत्रकार दिनाच्या हार्दीक शुभेच्छा.
- नागोराव सा. येवतीकर
मु. येवती ता. धर्माबाद
nagora026@gmail.com
